YERİN DERİNLİKLERİNDEN GELEN GÜÇ- İÇ KUVVETLER

İÇ KUVVETLERİN BAŞLICALARI

 Enerjisini yerin içinden alan ve yeryüzünde kıtaları, dağları, depremleri, volkanizmayı oluşturan bu kuvvetlere İÇ KUVVETLER adı verilir.

a) Dağ Oluşumu (Orojenez)                                          

b) Kıta Oluşumu (Epirojenez) 

c) Volkanizma                                         

d) Deprem (Seizma) 

Yapıcı kuvvetlerdir. Her oluşum sürecinde yer yüzünü yeninden inşa ettiği için yapıcı kuvvet olarak bilinir.

1)DAĞ OLUŞUMU (OROJENEZ)

Okyanus ve deniz diplerindeki jeosenlinaller de oluşan tortul tabakalar yer kabuğunu oluşturan levhaların birbirine yaklaşması sonucu yan basınçlara uğrar. Tortul tabakaların sertlik derecesi birbirinden farklı olabilir. Esnek yapılı tabakalar yan basınçlara uğradığında kıvrılırken sert yapılı tabakalar kırılırlar.

Kıvrımlı yapı da tabakaların çanak şeklini aldığı yere senklinal denir. Kubbemsi şekilde kıvrıldığı bölüm ise antiklinal denir. Antiklinal ve senklinal birer şekil değil, yapı tipidir.

Sert kütleler kıvrılamadığı için kırılmaya uğrar.

 Ayrılan parçalar yatay ve düşey yönde birbirinden uzaklaşır. Bu parçalar arasında oluşan kırığa fay denir. İki fay hattı arasında yüksekte kalan kütleye horst denir. İki fay hattı arasında kalan kütlenin blok halinde çökmesi ile oluşan çukurluğa graben denir.

Ülkemizde de Kırılma ile oluşmuş dağlar vardır. Daha çok Ege bölgesinde görülür. 
Horst Dağları: Aydın, Boz, Menteşe, Yunt, Madra. 

Graben Ovaları: Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes

Dünya’nın en uzun graben sistemi Doğu Afrika’dan başlayarak Kızıldeniz, Suriye ve Hatay’a kadar uzanan 5000 km. uzunluğundaki çukurluktur.

















2)EPİROJENEZ (KITA OLUŞUMU)

Epirojenez yer kabuğunun geniş alanlarda görülen yükselmeler ve çökmeler şeklinde meydana gelen kıta oluşumu hareketleridir. Kıvrılma ve kırılma olmaz. Tabakaların karşılıklı durumları bozulmaz. Epirojenez son derece yavaş gelişir.

Epirojenez hareketler sırasında deniz tabanları yükselir veya karalar çökerse deniz seviyesi yükselerek karaya doğru ilerler. Bu olaya transgresyon (deniz ilerlemesi) denir.

Deniz tabanları çöker veya karalar yükselirse deniz seviyesi gerileyerek denize alanları karaya dönüşür.Bu olayada rengrasyon ( deniz gerilemesi) denir.
3)VOLKANİZMA

Yeryüzünün iç kesimlerinde akışkan halde bulunan magmanın yerkabuğundaki çatlak yarık veya kırıklar boyunca yeryüzüne çıkmasına volkanizma denir.

a)    DERİNLERDE MEYDANA GELEN MAGMATİK FAALİYETLER

Magma yerin zayıf olan dirençsiz noktalarındaki tektonik kırılma alanlarından yüzeye fışkırır. Ancak bu olay her zaman yaşanmayabilir. Yer kabuğunun tabakaları arasına kadar sokulan magma yüzeye çıkmadan çeşitli derinliklerde katılaşarak batolik, dayk, lakolit, sill gibi değişik şekiller oluşturur. 

Bu şekiller, dış kuvvetlerin üstteki tabakaları aşındırması sonucu yüzeye çıkar.










b)    YÜZEYDE MEYDANA GELEN MAGMATİK FAALİYETLER

Krater

Yanardağın tepe kesimindeki baca çukurluğuna denir.

Kaldera

Volkanın tepe kısmını çökmesi ya da patlayarak parçalanmasıyla oluşan çukurluğa denir. Örneğin; Nemrut Dağı.

Maar
Volkanik arazilerde yer altında biriken gazların büyük bir basınçla patlama şeklinde yüzeye çıktığı yerlerde oluşan çukurluklara denir. Örneğin; Mekke Tuzlası, Acı Göl.

Volkan Şekilleri

Yeryüzünün derinliklerin de bulunan magma, yer kabuğundaki kırık ve çatlaklardan yüzeye sokulur yada yüzeye çıkarak o alanı şekillendirir. Volkanların püskürttüğü malzemeler ve çıkan lavların akış özelliklerine bağlı olarak çeşitli volkan şekilleri ortaya çıkmıştır.

Piroklastik Volkanlar

Volkanizma sırasında yeryüzüne püskürtülen volkan külü, volkan kumu, lapilli, volkan bombası gibi çeşitli boyuttaki, katı maddelerin volkan bacasının çevresine üst üste yığılmaları ile oluşmuş koni biçimli volkanlardır.

Kalkon Volkanlar

Akıcı lavların bir bacadan çıkarak birikmesi sonucunda oluşan, geniş alanlı ve kubbemsi bir görünüşe sahip volkanlardır.

Tabakalı Volkanlar

Magmadan değişik dönemlerde yükselen, fazla akıcı olmayan farklı karakterdeki malzemenin birikmesi ile oluşur. Türkiye’nin en yüksek dağı olan Ağrı Dağı bu şekilde oluşmuştur.

4)DEPREMLER

Yerin derinliklerinden kaynaklanan yeryüzünde meydana gelen salınım ve titreşim hareketlerine deprem denir. 

Deprem ölçen alete sismograf denir.




Deprem dalgaları

Deprem Dalgalarının Yayılışı

Şekil 1: Deprem öncesi normal durum.

Şekil 2: Birincil dalgalar yerkabuğunu sıkıştırıyor.

Şekil 3: ikincil dalgalar yer kabuğunda dalgalanmalara yol açıyor. Yıkıma yol açan dalgalardır.

Şekil 4: Dairesel hareketlerle ilerleyen yüzey dalgaları.

Fay Tipleri

Normal Fay

Fay hattının iki yanındaki blokların düşey yönde birbirinden uzaklaşmasıyla olur.

Ters Fay

Alçalan bloğun yükselen blok altına dolmasıyla oluşur

Doğrultulu Fay

Kırık boyunca tabakaların yatay yönde yer değiştirmesi ile oluşur.

Tektonik Deprem

Tektonik hareketler ( yer kabuğundaki kırılmalar) sonucunda meydana gelen depremlerdir. Yeryüzünde çok görülür ve büyük hasara yol açar.

Volkanik Deprem

Volkanizma faaliyeti sırasında çevrede meydana gelen sarsıntılardır. Nadir görülür.

Çöküntü deprem

Yer altındaki boşlukların (mağara), kömür ocaklarındaki galerilerin, karstik arazilerde erime sonucu oluşan boşlukların tavan blokların çökmesi ile oluşur. Etki alanları dardır.