AKARSU AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ

2)Akarsular
• Akarsuyun doğduğu yere kaynak denir.
• Denize veya göle ulaştığı yere ağız denir.
• Akarsu, özellikle dik yamaçlarda yatağını derine doğru aşındırır.

• Ağız kısmından kaynak kısmına doğru yaptığı aşındırma geriye doğru aşındırma denir.
• Aşınmanın ilerlemesi ile yatak eğimi azalır. Buna bağlı olarak geriye doğru aşındırma yavaşlar ve yana doğru aşındırma etkili olur.
• Akarsuyun yatağını derine doğru aşındırabileceği en son seviyeye kaide seviyesi denir.
• Kaide seviyesi genellikle deniz seviyesidir. Buna mutlak kaide seviye de denir.
• Bazen bir göl yada kapalı bir çukurluk da bir akarsu için kaide seviyesi olabilir. Bunlar da yerel kaide seviyesidir.

• Akarsu, çeşitli şekillerde aşındırarak yatağının eğimini giderek azaltır. En sonunda akarsu yatağı deniz seviyesine yakın ve çok az eğimli bir profil kazanır. Buna denge profili denir.

         
• Bir akarsuyun belli bir kesitinde bir saniyede geçen su miktarına akım (debi) denir ve m³/sn olarak ölçülür. Akımın fazla olması aşınım faaliyetini de hızlandırır.

• Akarsuların kolları ile birlikte sularını topladığı alana akarsu havzası denir. Sularını deniz ve okyanuslara ulaştıran havzalara açık havza, ulaştırmayan havzalara ise kapalı havza denir.

• Bir akarsuyun taşıdığı su miktarı; iklim, bitki örtüsü, buharlaşma, yağış türü ve miktarına bağlı olarak yıl içinde değişir.


Bu değişiklik akarsu rejimi olarak adlandırılır. Yıl içerisinde su seviyesinde belirgin bir değişiklik görülen akarsulara düzensiz rejimli akarsular, bu seviyenin çok fazla değişmediği akarsulara düzenli rejimli akarsular denir.

AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

Akarsu aşınım şekilleri

1) VADİ:
Akarsu aşınım şekillerinden en önemlisi ve en yaygın olanıdır.

a) ÇENTİK VADİ
Akarsular, dik yamaçlarda hızlı akarak derine doğru aşındırmalar sonucu çentik vadileri (V şekilli vadileri) meydana getirir

b) KANYON VADİ
Yatay tabakalı kolay çözünebilen geçirimli arazilerde, yağışların da yetersiz olması nedeniyle yamaçlar fazla işlenememektedir. Buna karşılık, derine aşındırma ön plândadır. Bu tür aşınım sonucu yamaçlar basamaklı bir görünüm kazanır. Bu vadilere "kanyon vadi" adı verilir . Bunlara en çok Akdeniz Bölgesi'ndeki kalker arazide rastlanır. Göksu vadisinde olduğu gibi

c) YATIK YAMAÇLI(ASİMETRİK) VADİ
Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini çok aşındırarak asimetrik vadiler oluşturur.

d) BOĞAZ ( U ) VADİ

Akarsular, sıradağları enine keserek boğaz vadileri meydana getirir.

e) GENİŞ TABANLI VADİ

        Akarsular, eğimin azaldığı yerde yatağını yana doğru aşındırarak geniş tabanlı vadileri meydana getirir.

 

2) DEV KAZANI( ŞELALE)
Akarsular yataklarındaki gevşek malzemeleri çabuk, sert ve dirençli kısımları daha geç aşındırırlar. Böylece çağlayan ya da çavlan(şelale) oluşur. Ülkemizdeki en tanınmışları, Manavgat Çağlayanı ile Düden, Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir.

3) PERİBACALARI
Volkanik bölgelerde bulunan tüflerin sel suları tarafından aşındırılmasıyla peri bacaları meydana gelir.
Bazı peri bacalarının üzerinde sert kayaçlardan oluşan şapka görünümlü kısımlar bulunur. Türkiye’de Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos çevresinde yaygındır.

4. Kırgıbayır (Badlands)

Yarı kurak iklim bölgelerinde, sel sularının bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçları dilik dilik aşındırmasıyla oluşurlar.
Türkiye’de, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır.

5) PLATO ( Yayla= aynı anlamda kullanılsada yayla bir şekil değil bir faliyetin adıdır.)
Akarsular tarafından derin vadilerle parçalanan çevresine göre yüksekte kalmış ggeniş düzlükler PLATO olarak adlandırılır.

Örnek : Cihanbeyli, Obruk, ( İç Anadolu ), Taşeli ( Akdeniz ),  Gaziantep ( G.doğu Anadolu ), Erzurum – Kars ( Doğu Anadolu )…

6. Peneplen (Yontukdüz)

Akarsuların aşındırmasının son safhasında ortaya çıkan, deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlüklerdir.

AKARSU BİRİKİM ŞEKİLLERİ

1) BİRİKİNTİ KONİSİ :

Dağ yamaçlarından inen akarsuyun, taşıdığı maddeleri, eğimin azaldığı
           yerde koni şeklinde biriktirmesine denir. Birikinti konilerinin birleşmesiyle birikinti yelpazeleri oluşur.

2. DAĞ ETEĞİ OVASI
Dağ eteğinde, eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalardır.

3. DAĞ İÇİ OVASI

İki Dağ ve ova arasındaki birikinti konisi ve yelpazelerinin zamanla birleşmesiyle meydana gelen, az eğimli düzlüklerde oluşur.  Dağ eteği ovalarının birleşmesinden meydana gelir.  Erzurum Tercan Aşkale ovaları örnektir.

4. TABAN SEVİYESİ OVASI

  Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azalır. Böyle yerlerde akarsular, taşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler. Deltaların  gerisinde  akarsuların kara  üzerinde  getirdikleri malzemeleri biriktirmesiyle  oluşurlar. Böyle oluşan düzlüklere TABAN SEVİYESİ OVASI denir.

5. DELTA OVALARI:
Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, denize döküldüğü yerde biriktirmesi sonucu, üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir. Kısaca akarsuyun denizden yer kazanmasıdır. Örnek olarak Çukurova
Bafra
Çarşamba
Gediz
Bakırçay ovalarını verebiliriz.

Bir akarsuyun biriktirme yapabilmesi için :
Yatak eğiminin azalması
Akış hızının azalması
Taşıma gücünün azalması
Taşıdığı yük miktarının artması gerekir
6) IRMAK ADASI:

Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde, taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir. Bunlara IRMAK ADASI(kum adacıkları) denir. . Büyük Menderes, Küçük Menderes ve Kızılırmak yataklarında bunlara benzer örnekler görülür

AŞINIM VE BİRİKİMİN BİRLİKTE ETKİLİ OLDUĞU ŞEKİLLER

MENDERES ( BÜKLÜM ) : Akarsuların, eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar. Akarsuyun,  yatak eğiminin azaldığı yerlerde sağa sola çarparak kıvrımlar ( büklümler ) yapmasıdır. Menderes hem aşındırma hem de biriktirme şeklidir. Örnek : B. ve Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay,    Seyhan, Ceyhan..

Menderesler oluşturan bir akarsuyun;

Yatak eğimi azalmıştır.
Akarsu hızı azalmıştır.
Uzunluğu artmıştır.
Aşındırma gücü  azalmıştır.
Biriktirme faaliyetleri yaygındır.

TARAÇA (SEKİ)
Alüvyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların, yeniden canlanarak, yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır.