İÇ KUVVETLER ( YERİN YAPISI VE JEOLOJİK ZAMANLAR)

İÇ KUVVETLER

YERİN KATMANLARI

 1. Litosfer

Litosfer ya da taşküre olarak da adlandırılır. Mantonun üstünde yer alır.
Yerkürenin en hafif ve en ince tabakasıdır. Ortalama kalınlığı 33 km’dir. Dağlık sahalarda kalınlık artarken (Tibet’te70 km), okyanus tabanlarında incelmektedir (8-10 km). Yoğunluk ortalama 3 gr/cm3’tür. Bileşiminde oksijen, silisyum, alüminyum, kalsiyum, demir, sodyum, potasyum ve magnezyum bulunur. Yerkabuğu, bileşimleri ve yoğunlukları birbirinden farklı iki tabakadan oluşur.

Litosfer sial ve simadan oluşmaktadır.

a) Granitik Kabuk (Sial)

Bileşiminde silisyum ve alüminyum olduğundan bu ismi almıştır. Katı halde bulunur. Yoğunluğu 2,7 – 2,8 gr/cm3’tür. Kalınlığı okyanus tabanlarında az, kıtaların olduğu alanlarda fazladır. Çoğunlukla granit gibi açık renkli ve hafif kayaçlardan oluşmaktadır.

b. Bazaltik Kabuk (Sima)
Bileşiminde silisyum ve magnezyum olduğundan bu ismi almıştır. Yoğunluğu 3 gr/cm3’tür. Sial’in tersine okyanus tabanlarında kalınlaşır, kıtaların olduğu alanlarda incelir. Çoğunlukla bazalt gibi koyu renkli ve yoğun kayaçlardan oluşmaktadır.

 2. Manto
Yer kabuğunun hemen altından başlar, çekirdeğe (2.900km’ye) kadar uzanır. Mantonun yoğunluğu 3,3-5,5 g/cm3 sıcaklığı 870 - 2.200 °C arasında değişir. Manto, yer hacminin % 80’ini oluşturur. Bileşiminde oksijen, magnezyum ve demir bulunmaktadır. Mantonun üst kesimi, yüksek sıcaklık ve basınçtan dolayı Plastik özellik gösterir. Bu üst kesime astonosfer adı verilir. Sıvı haldeki manto malzemesine mağma denir. Sıvı halde bulunan mantoda sürekli olarak alçalıcı-yükselici (konveksiyonel) hareketler görülür. Bu hareketler iç kuvvetlerin (orojenez, epirojenez, volkanizma ve deprem) enerji kaynağıdır.

3. Çekirdek

Yerin en ağır ve en kalın (3470 km) bölümüdür. 2.900-6.370 km’ler arasında uzanır. Ortalama yoğunluğu 10 - 13 gr/cm3 tür. Sıcaklığı 2,200 – 5,000 °C arasında değişir. Çekirdek Dünya’nın hacminin 1/7’sini oluşturmasına rağmen, çok yoğun olduğundan

Dünya’nın ağırlığının 1/3’ünü oluşturur. Çekirdeğin, 2.900 – 5.120 km’ler arasındaki kıs¬mına dış çekirdek, 5.120 – 6.370 km’ler arasındaki kısmına iç çekirdek denir.

İç çekirdekte bulunan demir-nikel karışımı çok yüksek basınç ve sıcaklık etkisiyle kristal haldedir. Dış çekirdekte ise bu karışım ergimiş haldedir.

Yerkabuğundan çekirdeğe doğru gittikçe sıcaklık yükselir ve 5.000 °C ‘yi bulur. Mantoda meydana gelen konveksiyonel akıntılar iç kuvvetleri oluşturan güçtür.

Ortalama 35 km kalınlığa sahip olan litosfer manto ve çekirdeğe göre oldukça incedir. Okyanusal kabuk silisyum ve magnezyumdan oluştuğu için Sima olarak bilinir. Ancak İç çekirdek üzerindeki ağırlığa bağlı olarak katı halde bulunmaktadır.

KITALARIN SERÜVENİ

 İlk dünya haritaları çizildiğinde kıtalar incelenirken özellikle Güney Amerika ile Afrika kıtalarının sınırlarının birbiriyle yapbozun parçaları gibi uyumlu olduğu görülmüştür. Bu da bir zamanlar bu iki kıtanın bir arada bulunmuş olacağı fikrini akla getirmiştir. Gerçekten de elimize bir Dünya haritası aldığımızda özellikle Atlas Okyanusu’na kıyısı olan kıtaların sınır kesimlerinin birbirine uyumlu olduğu görülmektedir. Güney Amerika ve Afrika’nın sınırları birbiriyle örtüşmektedir.

LEVHALAR NASIL HAREKET EDER?

Mantoda da yatay ve dikey doğrultuda hareketler vardır. Çekirdek tabakası daha sıcak olduğundan mantonun çekirdeğe yakın kısımlarında ısınma meydana gelir. Bunun

sonucunda ısınan malzemeler hafifler ve yükselir. Mantonun yer kabuğu ile temas hâlinde olan kısma ise daha soğuk ve yoğun olduğundan aşağıya doğru çöker.

Yer kabuğu, bir yapboz gibi birbirine tutturulmuş on iki büyük ve çok sayıda küçük levhadan oluşur. Kıtalar bu levhalar üzerindedir ve levhalar hareket ettikçe onlar da hareket eder. Bu hareketler birbirlerine doğru ya da birbirinden uzaklaşır şekilde olabilir. Mantodaki ısı akımlarının neden olduğu bu hareketler sırasında levhalar birbirinden uzaklaşır, birbirlerine çarpar veya birbirlerini sıyırırlar.

 Bu hareketlilik sonucunda levha sınırlarında uzun zaman ölçeğinde yeni okyanuslar, yeni Kıtalar, sıradağlar ve volkanik dağlar oluşur. Depremler ve volkanik faaliyetlerin nedeni olan bu hareketliliğin levha sınırlarında olmasına şaşırmamak gerekir.

­JEOLOJİK ZAMANLAR

1. İlkel Zaman (Prekambrien)

Günümüzden yaklaşık 570 milyon yıl önce sona eren jeolojik zamandır.

Yaklaşık 4 milyar yıl sürmüştür.

Bu devrin önemli olayları:

·        Sularda tek hücreli canlıların ortaya çıkışı,

·        En eski kıta çekirdeklerinin oluşumu,

·        İlkel zamanı karakterize eden canlılar, algler ve radiolaria’dır.

2. Birinci Zaman (Paleozoik)

Günümüzden yaklaşık 245 milyon yıl önce sona eren jeolojik zamandır.

Birinci Zaman yaklaşık 325 milyon sürmüştür. Budevrin önemli olayları:

·        Bu devirde kıta çekirdekleri yeni kıvrımların eklenmesiyle büyümektedir.

·        Kaledoniyen ve Hersiniyen kıvrımlarının oluşumu,

·        İlk kara bitkilerinin ortaya çıkışı,

·        Karbon devrinde kömür yataklarının oluşumu,

·        Balığa benzer ilk organizmaların ortaya çıkışı,

·        Birinci zamanı karakterize eden canlılar graptolitler ve trilobitlerdir.

Paleozoyik (Birinci zaman) 325 milyon yıl sürmüştür ve günümüzden 245 milyon yıl önce sona ermiştir.

3. İkinci Zaman (Mesozoik)

Günümüzden yaklaşık 65 milyon yıl önce sona eren jeolojik zamandır. İkinci Zaman yaklaşık 180 milyon yıl sürmüştür. Bu devrin önemli olayları:

·        Jeosenklinallerde büyük ölçüde tortulaşma ve birikmeler oluşmuştur.

·        Bu dönem, Alp kıvrımlarına hazırlık dönemidir.

·        Bu zamanda, yerkabuğu kırıklarla parçalanarak ayrı kıtalara bölünmeye başlamış, deniz ilerlemesi sonucu karalar denizlerin altında kalmıştır.

·        Ekvatoral ve soğuk iklimlerin belirmesi,

·        Türkiye’nin bulunduğu sahada Tetis jeosenk-linalinin oluşması,

·        İkinci zamanı karakterize eden canlılar dinozorlardır.

4. Üçüncü Zaman (Tersiyer)

Günümüzden yaklaşık 2 milyon yıl önce sona eren jeolojik zamandır. Üçüncü Zaman yaklaşık 63 milyon yıl sürmüştür. Budevrin önemli olayları:

·        Dünya’da ve Türkiye’de şiddetli yerkabuğu hareketleri olmuştur.

·        Alp kıvrımları oluşmuş ve eski kıta kütlelerine eklenmiştir.

·        Kıtalar günümüzdeki görünümlerini kazanmıştır.

·        Şiddetli volkanik olaylar ve depremler meydana gelmiştir.

·        Linyit, petrol, tuz ve boraksit yataklarının oluşması,

·        Bugünkü iklim bölgelerinin ve bitki topluluklarının belirmeye başlaması,

·        Atlas ve Hint okyanuslarının oluşması,

·        Türkiye’nin ana yer şekillerinin gelişmesi,

5. Dördüncü Zaman (Kuvaterner)

Günümüzden 2 milyon yıl önce başlayan ve halen devam  eden jeolojik zamandır. Bu devrin önemli olayları:

·        Batı Avrupa, İskandinavya ve Kanada buzullarla kaplanmıştır.

·        İklimde büyük değişikliklerin ve dört buzul döneminin (Günz, Mindel, Riss, Würm) yaşanması,

·        İnsanın ortaya çıkışı,

·        İstanbul ve Çanakkale boğazları ve Ege Denizi’nin oluşması,

·        Karadeniz’in Akdeniz’e bağlanması,

·        Dördüncü Zaman’ı karakterize eden canlılar mamutlar ve insanlardır.