SULAR (okyanus göl akarsu yeraltı suları)

SULAR

Başlıca su kaynakları denizler, okyanuslar, göller, akarsular, bataklıklar, kutuplardaki ve dağlardaki buzullar, yer altı suları bunlardır. Suyun kaynağına hidrosfer denir.

Hidrosferde su güneş ışığının etkisiyle buharlaşır. Atmosfere karışır. Atmosferde karışık gaz halinde bulunur. Bir süre sonra yoğuşarak (yağmur, kar) tekrar yer çekiminin etkisiyle litosfere döner. Bir kısmını toprak apsorge (bünyesine katma) eder. Fazlası yüzeysel akışa geçer. Akarsular göller yeraltı suları, okyanuslar tekrar oluşur. Kısaca yüzeysel akışa geçer. Akarsular göller yeraltı suları, okyanuslar tekrar oluşur. Kısaca suyun hidrosferden atmosfere,

SU KAYNAKLARININ DAĞILIŞI VE YER ALTI SULARI video ders

Atmosferden litosfere, litosferden hidrosfere geri dönmesine su döngüsü denir. Suyun doğada tükenmesi söz konusu değildir. Fakat tatlı su kaynaklarının tükenmesi söz konusudur. Suyun %97’si tuzlu %’ü tatlıdır. Tatlı suyun %77’si kutuplarda buz olarak yer alıyor. %22’si yer altında bulunuyor. %0,4’lük kısmı da göller, bataklıklar ve nehirler oluşturuyor. %0,4’lük suyun %87’sini göller %11’ini bataklıklar, %2’sini de nehirler oluşturuyor. İnsanlığın kullandığı tatlı yüzey sularının oranı yeryüzünde çok düşüktür. Bu nedenle suyun deniz, dikkatli, sürdürülebilir, kullanılması gerekir.

Günümüzde nüfusun dağılışı ile tatlı su kaynaklarının dağılışı ile arasında ters bir orantı vardır. Kutuplar ve Ekvatoral bölgedeki bazı yerler tatlı su bakımından zengin Afrika, Arabistan, tatlı su kaynakları bakımından fakirdir. Hindistan , Çin, Türkiye, gibi ülkeler su bakımından orta zenginlikte ülkelerdir. İlerleyen yıllarda su kıtlığı yaşayabilir.

Su savaşları özellikleri sınırı aşan suların bulunduğu yerlerde, Nil, Fırat-Dicle, İndus ve Ganj , Yangçe, Huhanghe nehirlerinin bulunduğu yerlerde çıkabilir.

SUYUN ÖNEMİ

1)Su yardımıyla bitkiler topraktaki mineralleri yapraklarına taşır. Besin üretir ve fotosentez yapar.

2)Hücrenin yenilenmesinde suya ihtiyaç vardır.

3)Uygarlıklar ve şehirler akarsu kenarlarında kurulmuştur. Mısır Uygarlığı Nil nehrinin hediyesidir.

OKYANUSLAR VE DENİZLER

Dünyada toplam 143 milyon km³ su vardır. Bu suyun %97’si tuzludur ve tuzlu sular okyanuslar ve denizleri oluşturur. Okyanus ve deniz suları birbirlerinden farklı özellik gösterir. Genişlikleri ve derinlikleri farklıdır. Okyanus sularının tuzluluğu ekvatorlardan kutuplara doğru gidildikçe azalır. Nedeni sıcaklık azalır buharlaşma azalır. Tatlı suları yani buzulların fazlalığıdır.

Dünya nüfusunun %70’i deniz ve okyanus kenarlarında yaşar. Çünkü suyun iklimi ılımanlaştırıcı etkisi vardır. Geç ısınıp geç soğur. Bu durumda geceleri ısı kaybı az oluyor ve ılık oluyor. Tuzluluk, okyanuslardaki yoğunluk farkına neden olur. Okyanus akıntılarının en önemli nedeni yoğunluk farkıdır. Ekvatordan kutuplara doğru bir sıcak su akıntısı (alttan) kutuplardan ekvatora doğru (üstten) soğuk bir akıntı oluşur.

Bu durum dünyanın ısı dengesinin sağlanmasında önemlidir. Eğer bu olmasaydı ekvator daha sıcak, kutuplar daha soğuk olurdu.

GÖLLER

Karalar üzerinde çeşitli nedenlerle oluşmuş su kütlelerine göl denir. Tatlı yüzey sularının %87’sini göller oluşturur. Karaların %2’sini kaplar. Göllerin bazıları sularını denizlere veya okyanuslara ulaştırır (açık havza) bazıları oluşturamaz (kapalı havza)

Bir suyun kollarıyla birlikte suların topladığı alana havza denir. Göllerin suları kimyasal özeliklerine göre tatlı, tuzlu, sodalı veya acı olabilir.

NOT: (Geleğen) Göl kolu göle su toplar. Gölden deniz veya okyanuslara su götüren ise göl ayağıdır. (Gideğen). Amerika’daki göllerin çoğu birbirinden beslenir. Göller, karalarda oluşur. Göllerin acı, tuzlu, sodalı olması kimyasal bileşiklere bağlıdır.

Göllerin Kimyasal Özelliğini Farklı Olmasının Nedenleri;

*Açık veya kapalı olması

*Çanağın büyüklüğüne

*İklimi (yağışlı ve kurak)

*Toprağın geçirimliliği

*Kayaçların içindeki kimyasal bileşik

*Büyüklüğü

*Derinliği

OLUŞUMUNA GÖRE GÖL ÇEŞİTLERİ

Doğal Göller: Doğada kendiliğinden oluşmuş göllerdir. Doğal göller;

a)Tektonik Göller

Yer kabuğunda meydana gelen tektonik hareketler sonucu oluşan çanaklarda suların birikmesiyle oluşur. Genelde büyük göllerdir. Örneğin Asya’da Hazar, Baykal Baykaş  Aral…. Batıdan doğuya doğru: Hazar, Aral, Baykal, Baykaş.

Farikadaki göller: Nyassa (Malavi gölü), Tanganika, Viktorya, Rudolf, Çad

b)Karstik Göler

Kireç taşlarının erimesi ile oluşan, çukurluklarda oluşan göllerdir. Örneğin Karagöl, Akgöl, Kızılören, Timraş, Salda gölleridir.

Genellikle Akdeniz’de ve Antalya çevresinde rastlanır.

c)Buzul Gölleri

Buzulların aşındırmasıyla oluşan çanaklarda biriken göllerdir. Örneğin Büyük Ayı (Amerika Kanada). Büyük esir, Winnipeg gölü/ Süperior, Michıgın, Eri -Ontario  Huron bu göller eskiden buzulların oluşturduğu göllerdi ve genelde tektonik göllerin içindedir.

Kutba yakın ülkelerde daha çok görülür. Norveç, İsveç, Finlandiya, Kanada, Rusya…

d)Volkanik Göller

Volkanik faaliyetler sonucu oluşan çanaklarda biriken sulara volkanik göl denir.  Volkanizma da olursa krater gölü denir. Volkanizmanın bacası çöktükten sonra oluşursa KALDERA gölü patlama oluşarak maar gölü oluşur. Örneğin Nemrut kaldera gölü (Bitlis-Nemrut) Meke tuzlası, Acı göl maardır.

e)Karma Oluşumu Göller

Oluşumunda birden fazla faktör etkiliyse karma oluşumu göldür. Örneğin Van gölü, Eğridir, Kovada

Van gölü=Volkanik set-Tektonik

Kovada      Eğirdir = tekonik - karstik göl                

f)Set Gölleri

Doğada kendiliğinden bir akarsu vadisinin önüne set oluşarak gelmişse buna set gölleri denir.

1)Heyelan Set Gölleri

Heyelanla gelen kütlelerin akarsu vadilerini kapatması sonucu oluşan göllerdir.
Tortum Sera Abant Yedi göller Borabay gölleri

2)Alüvyal Set Gölleri

Akarsuların taşıdığı alüvyalların vadi boylarında, aralarında, deniz kıyılarında setleşmesi sonucu oluşur. Köyçeğiz, Moğan,  Eymir, Bafa göller

3)Kıyı Set Gölleri

Koyların önünün kıyı setleriyle kapanması sonucunda oluşan göllerdir.
Büyük ve Küçük çekmece gölleri Terkos gölü Adanada Akyatan gölü

4)Volkanik Set Gölleri

Volkandan çıkan lavların uzun bir çukurluğun önünü kapatmasıyla oluşur.
Van gölü Çıldır Erçek Nazik Haçlı gölleri

5)Moren Set Gölleri

En fazla kuzeybatı Avrupa’da görülür. Buzul aşındırmasıyla ortaya çıkan morenlerin buzulların erime sınırlarına kadar ulaşarak buzul vadisinin önünü tıkamasıyla oluşur.

Yapay Göller

İnsanlar tarafından oluşturan göllerdir. Bunlar

Taşkın ve erozyonu önleme,

sulama,

içme ve kullanma suyu sağlama,

elektrik enerjisi üretme

Balıkçılık

vb amaçlarla insanların oluşturduğu gölleridr.

Dünyada çok sayıda yapay set veya baraj gölü vardır.

Örnek

Seyhan baraj gölü

Atatürk barajı

AKARSULAR

Akarsuların oluşum ve gelişim sürecinde bazı faktörler etkilidir. Bunlar;

Yağış ve Sıcaklık

Yağış miktarı ve şekli akarsuyun oluşumunu etkiler. Akarsuların oluşumunu etkileyen bir diğer iklim elemanı ise sıcaklıktır.

Göl Gideğeni

Bazı göllerde suyu boşaltan bir akarsu çıkar. Bu akarsulara göl gideğini denir.

Yeraltı Suları ve Kaynaklar

Yeraltı su seviyesinin yüzeye yakın olup olmaması akarsu oluşumu üzerinde etkilidir.

Eğim Bakı ve Yükselti

Eğim, akarsuların oluşumu üzerinde doğrudan etkilidir. Bakının, akarsuların oluşumu üzerindeki etkisi dolaylıdır. Yükseltiye bağlı olarak yağış durumundaki değişiklik yükselti faktörünün akarsuların oluşumundaki etkisini açıklar.

Su Bölümü Çizgisi

Bir akarsuyun su toplama alanını komşu akarsuyunkinden ayıran doğal sınırıdr. Bu sınırdan başlayan sular, her iki akarsuda ayrı yönlere doğru akar.

Akarsu Havzası

Bir akarsuyun tüm kollarıyla yayılıp su topladığı veya sularını boşalttığı alana akarsu havzası denir. Havzalar, akarsuların döküldükleri yere göre kapalı ve açık havza olarak 2’ye ayrılır.

Zeminin Toprak ve kayaç

Bir yerin toprak ve kayaçlarının geçirimli olup olmaması, akarsuların oluşum ve gelişiminde etkilidir.

Akarsular doğal bir yatak içerisinde akan su kütleleridir. Akarsular; kaynak, yatak (çığır) ve ağız olmak üzere 3 bölümden oluşur. Bir akarsuyun ortaya çıktığı, beslendiği bölüme kaynak, denize, göle veya bir başka akarsuya döküldüğü bölüme ağız, akışın gerçekleştiği çukurlara ise yatak (çığır) adı verilir.

Akarsu Ağı: Akarsu ağının arazinin yüzey şekli belirler. Akarsu havzasındaki tüm kollar akarsu ağını oluşturur. 4 farklı akarsu ağı vardır.

a)Dandritik (yaprak şekli gibi)

b)Radyol  (merkezde çevreye doğru)

c)Kafesli (tel örgü şeklinde)

d)Kancalı

Akarsu Ağları;

AKARSULAR

Karalar üzerinde bir yatak içerisinde eğim doğrultusunda akan su kütlelerine denir.

1)Rejimlerine Göre Akarsular

Bir akarsuyun akımı ve debisi, yatağının herhangi bir yerindeki enine kesitinden bir saniyede geçen su miktarıdır. Akım m³/sn olarak ifade edilir. Akarsu akım miktarı yıl içinde değişimler gösterir. Bu değişime akarsu rejimi denir.
 Eğer akarsuyun akımında büyük değişiklik oluyorsa düzensiz rejimli akarsudur. Örneğin; Amazon nehri, Kango nehri, Karadeniz’deki akarsular düzenlidir. Akdeniz ve Muson iklimindeki akarsular (Hindus ve Ganj) düzensiz rejimlerdir.

Akım(debi)

Akarsuyun herhangi bir kesitinden saniyede geçen suyun m³ cinsinden su miktarına denir.

2)Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular

Göl, yağmur, kar ve buz suları ile yeraltı sularıyla akarsular beslenebilir. Hangisiyle besleniyorsa o adı alır.

Akarsular genel olarak göl, yağmur, kar, buz ve yeraltı suları gibi kaynaklardan beslenir. Büyük akarsu havzalarından beslenen ve uzun yol kat eden bazı akarsular, birden fazla kaynaktan beslenebilmektedir. Bu tür akarsular karma rejimli akarsulardır.

Bir akarsuyun kollarıyla birlikte suların topladığı alana akarsu havzası denir.

.

3)Karma Rejimli Akarsular

Birden fazla iklim bölgesinden geçecek çok uzun mesafeler kat ediyorsa bu akarsu karma rejimlidir. Örneğin; Kızılırmak, Nil

4)Döküldüğü Yere Göre Akarsular

Akarsuların bir kısmı suyunu denize veya okyanuslara, bir kısmı ise göllere boşaltır. Sularını denize boşaltan akarsu havzalarına açık açık havza boşaltmayanlara ise kapalı havza denir.

YERALTI SULARI ve KAYNAKLARI

Yağan yağmur ve kar sular yeraltına sızarak geçirimsiz tabakanın üzerinde birikerek (akifen) yeraltı su tabakasını oluşturur.

Yeraltı suyunun miktarı;

1)Arazinin geçirimliğine,

2)Yağış miktarına,

3)Erime,

4)Bitki örtüsüne,

5)Buharlaşmaya,

6)Kayaçların gözeneklik durumuna,

7)Yağış tipine, de bağlıdır.

8)Arazinin kıvrımlı olması da etkilidir.

Yeraltı suları yeryüzüne 5 farklı kaynaktan çıkar.

1) Yamaç(Vadi) Kaynağı

Bir akarsuyun zamanla akiferi keserek oluşuyorsa buna vadi kaynağı denir. Örneğin; Şeker Pınarı

*İçilebilir, içme değerlerine yakındır.

*Akarsuyun akiferi kesmesi ile oluşur.

*Soğuktur.

2) Karstik Kaynak

Kolay çözünebilen kayaçların yaygın olduğu yerlerde eriyen boşluklarda suların birikmesi ve zamanla yeryüzüne çıkmasıyla oluşur. Suları kireçli olur. İçmeye çok uygun değildir.

*Suları kireçlidir.

*İçmeye çok uygun değildir

*Soğuk

*Akdeniz bölgesinde

3) Fay Kaynağı

Yer kabuğunun haraketli olduğu bölgelerde kırıklı yapılarda fay boyunca yüzeye çıkan suların oluşturduğu kaynaktır.

*Bu bölgelerde yer kabuğu hareketlidir. Volkan, deprem=sıcak su

*Sıcak sudur.

*Mineral bakımından zengin

*Kaplıca turizmi buralarda gelişmiş.

*Güney Marmara ve Ege’de yaygın bir şekilde bulunur.

4) Artezyen Kaynağı

İki geçirimsiz tabaka arasındaki suyun sandaj(kuyu) yoluyla yeryüzüne çıkarılması ile oluşur.

*İçme ve tarımsal sulamalarda kullanılır.

*Soğuk

*Fışkırarak çıkabilir.

*İç Anadolu ve Doğu Anadolu da yaygındır.

*İç bölgelerde çanaklı yapı çok olduğundan.

 

5) Gayzer

Volkan bölgelerinde, belli aralıklarla su ve buhar fışkıran sıcak su kaynakğıdır.

*Suları sıcak

*Belli aralıklarla fışkırır.

*İzlanda ve Yenizellanda da yaygındır.

*Ülkemizde yok.

*Deprem ve volkanları ile paralellik gösterir.

*Jeotermal enerji üretimi yapılabilir.